آیین‌­نامه ایمنی کار با ابزارهای دستی و دستی قدرتی
هدف :
هدف از این آیین‌نامه، تدوین الزامات ایمنی در بکارگیری ابزار‌های دستی و دستی قدرتی برای پیشگیری و کاهش حوادث ناشی از کار می‌ باشد.
دامنه شمول :
مقررات این آیین‌نامه به استناد مواد85 و 86 قانون کار جمهوری اسلامی ایران تدوین گردیده و برای کلیه کارگاه‌ها، کارفرمایان،کارگران و کارآموزان مشمول قانون مذکور لازم الاجرا می‌باشد.
فصل اول: تعاریف
ابزار دستی[1]:
ابزاری است که فقط با نیروی اعمال شده توسط کاربر مورد استفاده قرار می‌گیرد و شامل انواع آچار، انبردست، پیچ‌گوشتی، چکش و غیره می‌باشد .
ابزار دستی قدرتی[2]:
ابزاری است که علاوه بر نیروی کاربر با نیروی قدرت بیرونی به کار گرفته می‌شود. در انواع ابزارهای دستی قدرتی از موتور الکتریکی، موتور احتراق درونی، هوای فشرده، موتور بخار، احتراق مستقیم سوخت و پیشران‌ها استفاده می‌شود. نوع ابزار دستی قدرتی توسط منبع قدرت آن تعیین می‌گردد که شامل انواع الکتریکی، بادی، سوخت مایع، هیدرولیکی و پیشران پودری می‌باشد.
ابزار برقی: ابزاری که نیروی محرکه آن از انرژی الکتریکی فراهم می‌گردد. نظیر دریل برقی
ابزاربادی[3]: ابزاری که نیروی محرکه آن از هوای فشرده فراهم می‌گردد. نظیر میخکوب بادی
ابزار احتراقی: ابزاری که نیروی محرکه آن از احتراق سوخت فراهم می‌گردد. نظیر چمن‌زن و اره زنجیری
ابزار با پیشران پودری: ابزاری که نیروی محرکه آن به وسیله عملکرد کنترل شده یک خرج حاوی ماده شیمیایی پودری فراهم می­گردد. نظیر تفنگ شلیک میخ یا بست در فولاد یا بتن
ابزار هیدرولیک: ابزاری که نیروی محرکه آن از راه انتقال فشار سیالات فراهم می‌گردد. نظیر جک هیدرولیکی
فصل دوم: مقررات عمومی
ماده1ـ کارفرما مکلف است نسبت به شناسایی و ارزیابی ابزار و شرایط محیط کار، اقدام نموده و اقدامات کنترلی مناسب را در جهت حذف مخاطرات احتمالی به عمل آورد.
ماده2ـ کارفرما باید ابزار ایمن، متناسب و مناسب برای انجام کار مورد نظر را تهیه و در اختیارکارگران قرار دهد و بر نحوه استفاده از آنها نظارت نموده و ابزارها باید همواره مورد بازرسی قرار گرفته و در صورت وجود عیب، برچسب گذاری و از کارگاه خارج گردد.
ماده3ـ کارفرما مکلف است آموزش‌های لازم برای انتخاب و استفاده صحیح و ایمن کار با ابزار را برای کارگران از طریق مراجع دارای صلاحیت فراهم نماید.
ماده4ـ کارفرما مکلف است دستورالعمل صحیح و ایمن استفاده از ابزار را تهیه و در اختیار کارگران قرار دهد.
ماده5 ـ ابزارهای مورد استفاده باید مطابق با شرایط و اصول ارگونومی باشد.
ماده6 ـ کارگران مکلف به استفاده و حفظ ابزارهای ایمن و مناسب تهیه شده توسط کارفرما بوده و استفاده از ابزارهای معیوب و غیرایمن ممنوع و موارد معیوب باید فورا به اطلاع کارفرما رسانده شود.
ماده7ـ ابزار‌های برش باید همواره تیز و تیغه آن به نحوی محافظت شده باشد تا از تماس‌های ناخواسته و ایجاد جراحت پیشگیری شود.
ماده8 ـ دسته ابزار باید مناسب برای گرفتن در دست کارگر باشد تا مانع لیز خوردن از دست وی در هنگام کار گردد.
ماده9ـ ابزارها نباید در لبه میز قرار داده شود. و ابزارهای تیز نظیر اره‌ها، اسکنه‌ها و چاقوها که بر روی میز قرار دارند؛ نباید نزدیک به محل رفت و آمد قرار گیرند و دسته آنها به سمت لبه میز باشد.
ماده10ـ کارگران باید همواره ابزارها را خشک و تمیز نگه داشته و بعد از هر بار استفاده در جای مناسب قراردهند .
ماده11ـ ابزارها باید در جعبه ابزار محکم و مناسب به محل کار برده و برگردانده شود .
ماده12ـ کارفرما مکلف است وسایل حفاظت فردی متناسب با مخاطرات کار با ابزار و محیط کار را تهیه و در اختیار کارگران قرار دهد. و کارگران مکلف به استفاده و حفظ آنها می‌باشند.
ماده13ـ هنگام استفاده از ابزارهای برشی، انجام برش به سمت بدن کاربر و سایر اشخاص ممنوع است.
ماده14ـ هنگامی که از ابزار برش یا پیچ گوشتی استفاده می‌شود؛ نگهداری قطعه کاردر کف دست دیگرممنوع است.
ماده15ـ هنگام رد و بدل کردن ابزار باید از دسته آن استفاده نموده و پرت کردن ابزار ممنوع است.
ماده16ـ زمان جابجایی درارتفاع، نظیر استفاده از نردبان، حمل ابزار توسط دست ممنوع بوده و در این مواقع ابزارها باید با استفاده از طناب یا وسایل دیگر به بالا و پایین حمل شود.
ماده17ـ حمل ابزار برنده یا نوک تیزدر جیب لباس ممنوع بوده و جابجایی ابزارهای تیز و برنده باید با استفاده از غلاف آنها، انجام گیرد.
ماده18ـ استفاده از ابزار با دست و دستکش چرب ممنوع است.
ماده19ـ مکانی که گازها، ذرات و مایعات قابل احتراق و انفجار و دیگر مواد منفجره انبار یا استفاده می‌شود؛ باید از ابزارهای با درجه حفاظتی مناسب استفاده نمود.
ماده20ـ جایگاه کاری که کارگر در هنگام کار با ابزار روی آن قرار می‌گیرد؛ باید ایمن و پایدار باشد.
ماده21ـ کارگر در هنگام کار در ارتفاع باید بدرستی مراقب کار با ابزار بوده تا مانع از افتادن ابزار و برخورد آن به اشخاص دیگر گردد.
ماده22ـ استفاده از جعبه ابزار به عنوان میز کار ممنوع است.
ماده23ـ تمام ابزارها و لوازم جانبی آنها باید در شرایط مناسب نگهداری شده و سرویس، تعمیر و نگهداری آنها باید توسط اشخاص صاحب صلاحیت و بر اساس دستورالعمل شرکت سازنده به صورت منظم انجام گیرد.
ماده24ـ قبل از استفاده از ابزار و لوازم جانبی باید آن را مورد بررسی قرار داده تا از سالم بودن آن اطمینان حاصل شود.
ماده25ـ ابزارها باید تحت شرایط طراحی در نظر گرفته شده مورد استفاده قرار گیرند و اعمال نیرو، فشار، سرعت و دور بیشتر از آنچه که سازنده تعیین نموده، ممنوع است.
ماده26ـ سوئیچ‌ها و قفل ماشه ابزارها باید به صورت مستمر بررسی شوند؛ تا خراب و معیوب نباشد.
ماده27ـ قبل از روشن کردن و بکارگیری ابزار باید هر گونه آچار و ابزار تنظیم از آن دور گردد.
ماده28ـ هنگام استفاده از مواد شیمیایی در فرآیند تمیز کاری ابزارها، رعایت برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی الزامی است.
ماده29ـ استفاده از لوازم و تجهیزات جانبی غیر از آنچه سازنده برای ابزار تعیین نموده، ممنوع است .
ماده30ـ کارفرما مکلف است از دسترسی اشخاص غیر مجاز به ابزار جلوگیری نماید .
ماده31ـ هنگام جابجایی و کار با ابزار، انجام هر گونه اقدام، نظیرشوخی کردن و دویدن که باعث ایجاد مخاطرات می‌گردد، ممنوع است.
ماده32ـ کارفرما مکلف است از ورود اشخاص متفرقه به محدوده خطر استفاده از ابزار جلوگیری نماید.
ماده33ـ هنگام کار با ابزار بر روی یک قطعه که نیاز به ثابت شدن در یک نقطه دارد، باید از گیره‌ای که بر روی میز با ارتفاع مناسب محکم شده، استفاده نمود.
ابزارهای دستی
ماده34ـ دسته ابزارهایی نظیر چکش و تبر باید در قسمت سر ابزار محکم قرار گرفته باشد.
ماده35ـ هنگام استفاده از کمربند حمل ابزار، باید از کمربند ایمن و متناسب حمل ابزار استفاده شود و ابزارها به جای قسمت پشت بدن در پهلو آویزان گردد و انتهای نوک تیز و سنگین آنهادر زمان حمل به سمت پایین قرار گیرد.
ماده36ـ ابزارهایی که در کوره‌ها، فرها، پرس‌ها و نظایر آنها جهت قرار دادن و بلند کردن مواد یا محصولات به‌کار می‌رود باید به نحوی باشد که جابجایی آنها بدون ورود اعضای بدن کارگر به منطقه خطر عملیاتی دستگاه، انجام گیرد .
ابزارهای دستی قدرتی
ماده37ـ برای جلوگیری از خطرات استفاده از ابزارهای دستی قدرتی، رعایت موارد ذیل الزامی است:
الف ـ حمل ابزار از طریق کابل برق یا شیلنگ آن ممنوع است.
ب ـ قطع ابزار از منبع تغذیه از طریق کشیدن کابل برق یا شیلنگ آن ممنوع است.
ج ـ تماس کابل برق یا شیلنگ ابزار با روغن، حرارت و لبه‌های تیز ممنوع است.
د ـ هنگام عدم استفاده ازابزار، قبل از سرویس کردن و تمیز نمودن و در زمان تعویض قطعات یدکی نظیرتیغه‌ها، سرمته­ها و قطعات برنده اتصال ابزار به منبع تغذیه ممنوع است.
ه ـ گرفتن قطعه در دست هنگام کار با ابزار ممنوع است.
و ـ ابزار باید دارای مکانیزمی باشد تا از شروع بکار ناخواسته آن جلوگیری نماید.
ماده38ـ حفاظ ابزارهای دستی قدرتی در حین کار نباید از آنها جدا شود.
ماده39ـ حفاظ دستگاه‌ها باید به‌گونه‌ای فراهم گردد تا اپراتور و دیگر اشخاص را از موارد مخاطره آمیز ذیل محافظت نماید:
الف ـ منطقه عملیاتی
ب ـ قسمت‌های چرخشی
ج ـ جرقه و ذرات در حال پرتاب
د ـ بین دو قسمت گردنده
ماده40ـ قرار دادن ابزار بر روی زمین، میز و جایگاه کار در حالت روشن و پیش از توقف کامل حرکت و دوران آن ممنوع است.
ماده41ـ قراردادن کابل برق و شیلنگ هوا در محل رفت و آمد ممنوع بوده و باید به نحوی قرار گیرد؛ که از احتمال آسیب رسیدن به آن جلوگیری شده و موجب سکندری خوردن و پیچیدن به پای اشخاص نگردد.
ماده42ـ در زمانی که ابزار در حال کار می‌باشد؛ نباید خاک اره یا پلیسه ­های به وجود آمده توسط کاربر تمیز شود و استفاده از هوای فشرده (دمنده) برای تمیز کردن سطوح یا کنار زدن خاک اره، پلیسه­ ها و غیره، ممنوع است.
ماده43ـ قرارگرفتن دست کارگر در مقابل انتهای لوله ابزار، انسداد انتهای لوله و نشانه گیری آن به طرف خود یا دیگران، در ابزارهایی که عمل شلیک را انجام می­دهند؛ ممنوع است.

فصل سوم: مقررات تخصصی
ابزارهای برقی
ماده44ـ ابزارهای‌های برقی که سازنده برابر استانداردهای ساخت، برای آنها اتصال به سیستم ارتینگ را در نظرگرفته است؛ باید در هنگام‌ کار، به سیستم برق‌رسانی دارای ارتینگ متصل شود؛ مگرآنکه در ساخت آن از عایق حفاظت مضاعف برابراستانداردهای معتبر به‌کاربرده شده باشد و یا از ترانس ایزوله استفاده شود.
ماده45ـ استفاده از ابزار در مکان­های خیس و مرطوب و یا در شرایطی که در مواجه با آب و مایعات دیگر خیس یا مرطوب شده، و برای کار در این شرایط طراحی و ساخته نشده ­اند ممنوع است.
ماده46ـ کابل‌های معیوب و زده‌دار ابزار برقی باید تعویض گردد.
ماده47ـ قبل از اتصال ابزار به جریان برق باید کلید آن در حالت خاموش قرار گیرد.
ماده48ـ ابزار‌های برقی باید قبل از قطع از جریان الکتریکی خاموش گردند.
ماده49ـ در صورتی که کابل برق ابزار بیش از اندازه گرم شود یا ایجاد جرقه نماید باید سریعاً نسبت به رفع نقص آن اقدام گردد.
ماده50 ـ حذف کلید روشن و خاموش ابزار ممنوع بوده و آن را نباید از طریق قطع و وصل کردن کابل از منبع جریان برق، مورد استفاده قرار داد.
ماده51 ـ ابزارهای برقی باید در زمان عدم استفاده در جای خشک و مناسب نگهداری شود.
ماده52 ـ استفاده از چندین کابل رابط متصل به هم برای برق‌رسانی به ابزار ممنوع است.
ماده53 ـ گره زدن کابل برق به روش کرواتی (8) ممنوع است.
ماده54 ـ هنگام روشن و آماده بکار بودن ابزار، دست به دست کردن و جابجایی آن به سایر اشخاص ممنوع است.
ابزارهای بادی
ماده55 ـ اتصال شیلنگ هوا به ابزار باید محکم و ایمن باشد.
ماده56 ـ در صورتی که قطر شیلنگ هوا از 0/5 اینچ(1/27 سانتیمتر) بیشتر باشد یک سوپاپ ایمنی اضافی باید در منبع تاًمین هوا نصب شود تا در صورت خرابی شیلنگ، فشار را کاهش دهد.
ماده57 ـ هنگام استفاده از ابزارهای بادی، باید یک نگهدارنده یا گیره نصب شود تا مانع پرتاب متعلقاتی نظیر قلم از محل خود به بیرون، در چکش بادی قلم زن گردد.
ماده58 ـ ابزارهای بادی‌که کار آنها زدن میخ، پرچ، سوزن دوخت یا سایر محکم‌کننده‌ها می‌باشد و در فشاری بیش از100 پوند بر اینچ مربع (6/9 بار) کار می‌کند؛ باید به یک مکانیزم ویژه برای جلوگیری از پرتاب محکم کننده‌ها به خارج مجهز گردد، مگراینکه یک وسیله ویژه[4] در مقابل سطح کار فشار داده شود.
ماده59 ـ تفنگ‌های اسپری[5] بدون هوا که برای پاشش رنگ و مایعات در فشار 100 پوند بر اینچ مربع (6/9 بار) بکار می‌رود باید با وسایل ایمن اتوماتیک یا دستی قابل دید که مانع کشیدن ماشه تا زمانی که وسیله ایمنی به شکل دستی رها شود، مجهز گردد و این وسیله به هیچ وجه نباید توسط شخص استفاده کننده بی اثر شود.
ماده60 ـ کارگرانی که در اطراف مته بادی، رنده، تفنگ‌های پرچ و ماشین‌های دوخت می‌باشند؛ باید با حفاظ مناسب که مانع برخورد ذرات به آنها می‌گردد؛ محافظت شود.
ماده61 ـ باید در ابزار، از شیلنگ‌های مخصوص که دارای انعطاف پذیری بالا و مقاوم در برابر خردشدن، سایش و پارگی است؛ استفاده شود.
ماده62 ـ شیلنگ ابزار باید به‌طور مرتب مورد بازدید قرار گرفته تا موارد پارگی، ساییدگی یا بادکردگی در آن وجود نداشته و در صورت معیوب بودن، برچسب‌گذاری و از کارگاه خارج گردد.
ماده63 ـ هنگامی که ابزار بادی مورد استفاده قرار نمی گیرد؛ یا در زمان تعویض متعلقات آن، باید فشار هوای روی ابزار قطع شود.
ماده64 ـ هوای فشرده فراهم شده برای ابزارها باید خشک و تمیز باشد.
ماده65 ـ رها نمودن ابزار بادی، هنگامی که فشار باد روی آن می‌باشد؛ ممنوع می‌باشد.
ابزارهای احتراقی
ماده66 ـ کارگر باید براساس برگه اطلاعات ایمنی مواد شیمیایی، مایعات قابل احتراق راجابجا نموده و در ظروف مناسب نگهداری نماید.
ماده67 ـ سوخت گیری (پر کردن باک) ابزاراحتراقی، در زمان روشن و گرم بودن موتور آن ممنوع است.
ماده68 ـ در زمان استفاده از ابزار احتراقی در محیط بسته، باید هوای کارگاه به‌شیوه موثر تهویه گردد.

ابزارهای با پیشران پودری
ماده69 ـ کارگر باید بر اساس دستورالعمل شرکت سازنده، چاشنی را با توجه به نوع خرج (سرعت بالا یا پایین) که متناسب با ابزار و ضروری برای انجام کار بدون نیروی اضافی باشد؛ را انتخاب نماید.
ماده70ـ قسمت انتهایی لوله ابزار باید دارای سپر محافظ باشد تا از پرتاب ذرات به‌اطراف در هنگام شلیک ابزار جلوگیری نماید. و ابزار از نوع خرج با سرعت بالا، باید دارای مکانیزمی بوده که در صورت نبود چنین حفاظی قادر به شلیک نباشد.
ماده71ـ به منظور جلوگیری از شلیک ناخواسته ابزار، دو مرحله مجزا برای شلیک ضروری می‌باشد. ابزار نباید قادر به کار باشد؛ مگر اینکه با حداقل نیروی 5 پوند (2/2 کیلوگرم) بیش از وزن کل ابزار به سطح کار فشار داده شود.
ماده72ـ چنانچه پس از فشردن ماشه، ابزار شلیک نکند؛کاربر باید آن را در موقعیت عمل به مدت حداقل 30 ثانیه قبل از اقدام به شلیک مجدد نگه دارد و اگر باز هم شلیک نکند؛ ابزار در موقعیت عمل به مدت حداقل30 ثانیه دیگر نگه داشته و سپس به دقت بر اساس دستورالعمل سازنده فشار را برداشته و کارتریج ناقص را باید بلافاصله بعد از بیرون آوردن، در آب قرار دهد.
ماده73ـ ابزار باید قبل از استفاده بازرسی شده تا مشخص گردد؛ تمام قسمت‌های متحرک آن آزادانه حرکت می‌نماید، داخل لوله تمیز بوده و مانعی وجود نداشته، دارای حفاظ (سپر محافظتی مناسب) و متعلقات تعیین شده توسط شرکت سازنده باشد.
ماده74ـ ابزار صرفاً در صورتی که بلافاصله مورد استفاده قرار می‌گیرد باید خرج‌گذاری گردد و در صورت توقف در بین کار، خرج و میخ آن، فوراً از ابزار خارج گردد و همچنین ابزاری که از آن استفاده نمی شود باید در یک محفظه و جای ایمن نگهداری و قفل گردد.
ماده75ـ هنگام استفاده از ابزار برای محکم کننده‌ها[6]، موارد زیر باید رعایت گردد:
الف ـ شلیک محکم‌کننده‌ها به سطوح یا قطعاتی که بتواند از ضخامت آن عبور نماید؛ ممنوع است.
ب ـ به کار بردن محکم‌کننده‌ها بر روی سطوح یا قطعات بسیار سخت یا شکننده ممنوع است.
ج ـ استفاده از راهنمای محکم کننده‌ها، هنگام شلیک آنها به سوراخ از پیش آماده، الزامی است.
ه ـ هنگام استفاده از ابزار با خرج سرعت بالا، نباید محکم‌کننده‌ها را به فاصله کمتر از 3 اینچ (7/62 سانتیمتر) از لبه یا گوشه سطوح یا قطعاتی از جنس آجر یا بتون کوبید.
و ـ هنگام استفاده از ابزار با خرج سرعت بالا، نباید محکم‌کننده‌ها را در فولاد به فاصله کمتر از 0/5 اینچ (1/27 سانتیمتر) از لبه یا گوشه کوبید؛ مگر اینکه از حفاظ مخصوص، جیگ یا فیکسچر استفاده شود.
ماده76ـ ابزار خرج گذاری شده نباید جابجا شود مگر اینکه به واسطه خرابی ابزار، بیرون آوردن خرج امکان‌پذیر نباشد. در این حالت ابزار مذکور باید به شکل ایمن به یک محیط امن منتقل گردیده و توسط اشخاص صاحب صلاحیت بررسی و اقدام لازم صورت پذیرد.

ابزارهای هیدرولیک
ماده77ـ فشار کاری برای شیلنگ‌ها، شیر‌ها، لوله‌ها، فیلترها و دیگر لوازم نباید از مقدار تعیین شده توسط سازنده تجاوز نماید.
ماده78ـ تمام جک‌های هیدرولیکی باید دارای نشانگر توقف باشد. و محدوده بار که توسط سازنده تعیین گردیده، باید در یک محل روی جک مشخص شود و از بلند کردن بار بیش ازاین اندازه خودداری گردد.
ماده79ـ استفاده ازجک هیدرولیکی برای نگهداری باری که توسط جرثقیل، بالابر و دیگر ابزار مشابه بالا برده شده؛ ممنوع است.
ماده80 ـ هنگامی که بار توسط جک جابجا شد؛ باید بلافاصله بطور کامل توسط وسایلی نظیر بلوک و خرک تثبیت شود.
ماده81 ـ استفاده از هر نوع وسیله برای افزایش ارتفاع در قسمت سر جک ممنوع است.
ماده82 ـ در هنگام نصب جک، موارد ذیل باید مدنظر قرار گیرد:
الف ـ پایه جک بر روی سطح تراز و محکم قرار گیرد.
ب ـ جک به درستی در مرکز قرار داده شود.
ج ـ قسمت سر جک باید در زیر یک سطح تراز قرار داده شود.
ه ـ نیروی لازم برای بالابردن بار باید به طور یکنواخت اعمال شود.
ماده83 ـ تمام جک‌ها باید به روش مناسب به طور منظم سرویس و نگهداری‌شده و در شرایط ذیل مورد بازدید قرار گیرد:
الف ـ حداقل هر شش ماه یکبار، جک‌هایی که به طور پیوسته یا متناوب در یک محل کار، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
ب ـ هنگام بازگشت، جک‌هایی که به خارج از کارگاه برای کار خاص فرستاده شده‌اند.
ج ـ بلافاصله بعد از استفاده، جک‌هایی که تحت بار یا شوک غیر عادی قرار گرفته‌اند.
ماده84 ـ با عنایت به ماده 88 قانون کار جمهوری اسلامی ایران، کلیه اشخاص حقیقی یا حقوقی که به ساخت یا ورود و عرضه ابزارها و تجهیزات جانبی مشمول این آیین‌نامه می‌پردازند؛ مکلف به رعایت موارد ایمنی و حفاظتی مناسب می‌باشد.
ماده85 ـ به استناد مواد91 و 95 قانون کارجمهوری اسلامی ایران، مسئولیت رعایت مقررات این آیین‌نامه بر عهده کارفرمای کارگاه بوده و در صورت وقوع هرگونه حادثه به دلیل عدم توجه کارفرما به الزامات قانونی، مکلف به جبران خسارات وارده می‌باشد.
این آیین‌نامه مشتمل بر سه فصل و 85 ماده به استناد مواد 85 و 91 قانون کار جمهوری اسلامی ایران در جلسه مورخ 1396/12/7 شورای عالی حفاظت فنی تهیه و در تاریخ 1397/6/31 به تصویب سرپرست وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی رسیده است.
سرپرست وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی ـ انوشیروان محسنی بندپی